Đổi mới giáo dục pháp luật cho học sinh ở các trường THPT theo chương trình giáo dục phổ thông 2018

Giáo dục pháp luật (GDPL) cho học sinh ở các nhà trường THPT là một nội dung quan trọng trong chương trình giáo dục theo quy định của Bộ GD-ĐT. GDPL được thực hiện đồng bộ với giáo dục chính trị, tư tưởng, giáo dục đạo đức, lối sống và các nội dung giáo dục khác nhằm góp phần phát triển toàn diện nhân cách học sinh. Trong bối cảnh đổi mới giáo dục hiện nay, đặc biệt trong cấu trúc chương trình giáo dục phổ thông 2018, GDPL cho học sinh ở nhà trường THPT có nhiều điểm mới. GDPL đi liền với ý thức pháp luật, ý nghĩa của chúng trong xã hội hiện đại là vô cùng quan trọng. GDPL không thuần túy chỉ là một môn học thuộc quá trình dạy học, đồng thời cũng không đơn giản là một nội dung giáo dục thuộc quá trình giáo dục nghĩa hẹp theo quan niệm truyền thống. GDPL được thực hiện thông qua quá trình dạy học môn Giáo dục công dân và thông qua quá trình tổ chức các hoạt động giáo dục, trải nghiệm trong thực tiễn. Mục tiêu của GDPL cho học sinh ở trường THPT nhằm nâng cao nhận thức, phát triển ý thức pháp luật và hình thành thói quen hành vi chấp hành pháp luật của học sinh, góp phần phát triển toàn diện nhân cách, đáp ứng yêu cầu phát triển của xã hội trong bối cảnh mới.

1. Quan niệm về giáo dục pháp luật cho học sinh ở các trường trung học phổ thông theo chương trình giáo dục phổ thông 2018

Khái niệm GDPL được tiếp cận theo các bình diện khác nhau. Mỗi cách tiếp cận có các chủ thể, đối tượng, nội dung, phương pháp và hình thức tổ chức giáo dục khác nhau. Theo quan niệm truyền thống, GDPL cho học sinh ở các trường THPT thường được hiểu là một nội dung trong quá trình giáo dục theo nghĩa hẹp. GDPL cho học sinh được thực hiện thống nhất với giáo dục chính trị, tư tưởng, đạo đức, lối sống nhằm hình thành các phẩm chất nhân cách cần thiết cho học sinh theo chuẩn mực giá trị của xã hội. GDPL cho học sinh ở các trường THPT được thực hiện theo một quá trình bao gồm các khâu, các bước, các giai đoạn khác nhau. Trong đó, các thành tố cấu trúc của quá trình GDPL luôn vận động, phát triển trong mối quan hệ tương tác lẫn nhau.

Ngày nay, sự phát triển của lí thuyết giáo dục hiện đại đang có xu hướng gắn quá trình dạy học với quá trình giáo dục, lồng ghép vào nhau, xen kẽ lẫn nhau, kế tiếp nhau trong sự thống nhất. Theo chương trình giáo dục phổ thông 2018, GDPL cho học sinh ở các trường THPT là một nội dung trong môn Giáo dục công dân. GDPL cho học sinh được thực hiện thông qua quá trình dạy học môn Giáo dục công dân và các môn học khác trong nhà trường. Cấu chúc chương trình môn Giáo dục công dân bao gồm phần lên lớp lý thuyết và phần tổ chức cho học sinh hoạt động trải nghiệm thực tiễn. Như vậy, GDPL vừa được thực hiện bằng phương pháp lên lớp lý thuyết, thông qua quá trình dạy học trên lớp, vừa được thực hiện thông qua tổ chức các hoạt động giáo dục trong thực tiễn.

Giáo dục pháp luật cho học sinh ở các trường THPT là quá trình tác động có mục đích, có kế hoạch, có định hướng của nhà giáo dục lên đối tượng được giáo dục, thông qua quá trình dạy học và quá trình giáo dục trong nhà trường, nhằm nâng cao nhận thức, hình thành ý thức pháp luật và rèn luyện thói quen hành vi ứng xử theo pháp luật cho học sinh, góp phần thực hiện mục tiêu giáo dục toàn diện của nhà trường. GDPL cho học sinh ở trường THPT vừa có chức năng giáo dục, vừa có chức năng dạy học. Xét về chức năng giáo dục, đây là quá trình giáo dục phẩm chất pháp luật cho học sinh. Quá trình GDPL được thực hiện tuân theo quy luật của quá trình giáo dục theo nghĩa hẹp. Xét về chức năng dạy học, đây là quá trình dạy học môn Giáo dục công dân. Quá trình dạy học môn học này phải tuân theo quy luật của quá trình dạy học trong nhà trường.

Đối tượng GDPL là học sinh ở nhà trường THPT, trong độ tuổi từ 15 đến 18 tuổi. Đây là độ tuổi quá độ giữa trẻ em và người thành niên. Ngoài những đặc điểm của học sinh nói chung, học sinh THPT có những đặc điểm đặc thù về phát triển cơ thể, về tâm lý, về đời sống tình cảm và đặc điểm phát triển mạnh về trí tuệ. Giáo dục pháp luật cho học sinh THPT ở độ tuổi này là rất cần thiết. Bởi vì, ở lứa tuổi này các em rất hiếu động, luôn có xu hướng khám phá cái mới và muốn tự khẳng định mình. Nội dung đưa vào giáo dục cần đầy đủ và chính xác để các em có được nhận thức rõ ràng và đầy đủ nhất về quyền và nghĩa vụ của các em, về sự trưởng thành nghĩa vụ công dân. Từ việc nhận thức rõ ràng sẽ giúp các em tránh được tâm lý bỡ ngỡ, lo lắng, vững tin bước vào cuộc sống sau này.

2. Những vấn đề đặt ra trong giáo dục pháp luật cho học sinh ở các trường trung học phổ thông hiện nay

GDPL cho học sinh ở các trường THPT hiện nay đang chịu sự tác động của những vấn đề mang tính thời đại và điều kiện xã hội lịch sử cụ thể. Theo tác giả Trần Đình Tuấn, quá trình hội nhập, hợp tác quốc tế cùng với quá trình đổi mới đất nước, đổi mới giáo dục và đào tạo đã và đang làm nảy sinh nhiều vấn đề xã hội có tác động ảnh hưởng mạnh mẽ đến giáo dục đạo đức cho học sinh ở các nhà trường THPT hiện nay. Những tác động đó được biểu hiện ra bằng mâu thuẫn trong GDPL ở các nhà trường [6].

Mâu thuẫn giữa tính biến động nhanh của xã hội với sự ổn định tương đối của GDPL ở các nhà trường. Trong bối cảnh hội nhập, hợp tác quốc tế ngày càng mở rộng, nhiều mối quan hệ xã hội ngày càng đa dạng, phức tạp. Cùng với sự đa phương hóa, đa dạng hóa các mối quan hệ xã hội là sự mở rộng về quy mô luật pháp của các quốc gia, tác tổ chức quốc tế. Trong khi đó, nội dung, chương trình GDPL cho học sinh ở các nhà trường THPT đã được xây dựng tương đối ổn định. Mâu thuẫn này đã làm nảy sinh các quan điểm mới trong xây dựng nội dung, chương trình GDPL cho học sinh.

Mâu thuẫn giữa GDPL trong nhà trường với thực thi pháp luật của xã hội. GDPL trong nhà trường nhằm nâng cao nhận thức về pháp luật cho học sinh, giúp các em hình thành niềm tin vào hệ thống pháp luật và định hướng các em học sinh rèn luyện thói quen hành vi pháp luật, ngăn ngừa vi phạm pháp luật. Tuy nhiên, trong thực tiễn xã hội, các vụ việc vi phạm pháp luật diễn ra thường xuyên, trên nhiều lĩnh vực, nhiều đối tượng khác nhau. Điều đó có tác động không nhỏ đến niềm tin pháp luật của học sinh. Mặt khác, sự vận động, biến đổi nhanh của kinh tế thị trường cùng với sự khắc nghiệt của quy luật kinh thế thị trường hiện nay đang tác động lên sự ổn định tương đối và tính nhân văn của giáo dục nhà trường. Những mâu thuẫn nảy sinh trong nền kinh tế thị trường cùng với sự phát triển của khoa học, công nghệ đã và đang tác động đa chiều đến GDPL cho học sinh ở các trường THPT. Những tác động đó làm cho nhận thức, niềm tin, hành vi pháp luật của học sinh luôn có những diễn biến khó lường.

Mâu thuẫn giữa yêu cầu GDPL hiện nay với thực trạng năng lực GDPL của các nhà trường THPT. Lý luận và thực tiễn GDPL cho học sinh ở các nhà trường THPT chậm đổi mới, chưa theo kịp sự phát triển của xã hội. Nhận thức của học sinh và một bộ phận cán bộ, giáo viên chưa đầy đủ về GDPL. Một số người xem đây là nội dung phụ, không cần thiết phải đầu tư nhiều. Đội ngũ giáo viên giảng dạy môn Giáo dục công dân còn thiếu và chưa được quan tâm xây dựng chuẩn hóa. Phương pháp GDPL ít được đổi mới. Hầu hết các nhà trường THPT vẫn thực hiện GDPL theo kiểu dạy học trang bị kiến thức là chính.

Mâu thuẫn giữa mục tiêu, nội dung, phương pháp và hình thức tổ chức GDPL cho học sinh. Chương trình, nội dung GDPL hiện hành còn mang nặng tính lý thuyết. Hầu hết các nhà trường đều giảng dạy các nội dung theo sách giáo khoa, chưa đầu tư nhiều về đổi mới nội dung, chương trình GDPL cho phù hợp với đặc điểm của nhà trường và địa phương. Chưa có cơ chế bắt buộc hoặc tạo điều kiện cho giáo viên đổi mới nội dung, chương trình GDPL. Phương pháp và hình thức tổ chức GDPL cho học sinh ở các trường THPT chủ yếu là lên lớp lý thuyết, ít các phương pháp, hình thức giáo dục trong thực tiễn. Kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của học viên chủ yếu là kiểm tra trình độ nhận thức về pháp luật, chưa có phương thức đánh giá ý thức và hành vi pháp luật của học sinh.

Mâu thuẫn giữa kết quả GDPL cho học sinh với tình trạng vi phạm pháp luật của học sinh. Mặc dù kết quả GDPL cho học sinh hàng năm được đánh giá bằng hạnh kiểm tốt, học lực khá giỏi chiếm tỷ lệ khá lớn, nhưng tình trạng vi phạm pháp luật của học sinh đang có xu hướng gia tăng và trẻ hóa. Các vụ việc vi phạm pháp luật của học sinh ngày càng đa dạng. Tính chất nguy hiểm của các vụ việc ngày càng cao. Điều này đặt ra vấn đề phải xem xét lại cả về lý luận và thực tiễn GDPL cho học sinh trong bối cảnh hiện nay.

3. Đổi mới nội dung và phương pháp giáo dục pháp luật cho học sinh ở các trường trung học phổ thông theo chương trình giáo dục phổ thông mới 2018

- Đổi mới nội dung giáo dục

Điều 10 của Luật phổ biến, giáo dục pháp luật đã định hướng về nội dung GDPL cho công dân. Đặc biệt, Điều 23 và Điều 24 đã định hướng về nội dung GDPL cho học sinh ở các cơ sở giáo dục trong hệ thống giáo dục quốc dân [5].

Theo chương trình giáo dục phổ thông 2018, nội dung GDPL cho học sinh ở các trường THPT được xây dựng theo cấu trúc mới, gồm các nội dung chủ yếu và các nội dung tích hợp, lồng ghép trong môn Giáo dục công dân. Cấu trúc chương trình, nội dung môn Giáo dục công dân ở các trường THPT gồm 3 phần. Phần thứ nhất, các nội dung về giáo dục kinh tế. Phần thứ hai, các nội dung về giáo dục pháp luật. Phần thứ ba, các chuyên đề tích hợp. Trong đó, nội dung GDPL được xây dựng thành từng bài học cho các khối lớp.

Thời lượng thực hiện chương trình môn Giáo dục công dân ở cấp trung học phổ thông, mỗi lớp gồm 70 tiết/năm. Trong đó, có 35 tiết cho các bài học cơ bản và 35 tiết cho các chuyên đề học tập lựa chọn. Thời lượng dành cho kiểm tra, đánh giá chiếm 10% tổng thời gian của môn học.

Như vậy, nội dung GDPL đã được đổi mới theo hướng có các bài học và có các chuyên đề. Cấu trúc các chuyên đề cho phép giáo viên có thể linh hoạt vận dụng phù hợp với đặc điểm riêng của nhà trường và địa phương.

- Đổi mới phương pháp, hình thức tổ chức giáo dục

Phương pháp GDPL cho học sinh ở các trường THPT chịu sự chi phối bởi mục tiêu và nội dung giáo dục. Mục tiêu GDPL cho học sinh ở trường THPT không chỉ nhằm nâng cao nhận thức pháp luật cho học sinh mà chủ yếu phải hướng vào hình thành, phát triển ý thức và hành vi pháp luật [4, tr.56]. Vì vậy, GDPL cho học sinh ở các trường THPT phải tăng cường sử dụng các phương pháp và hình thức tổ chức giáo dục trong thực tiễn. Xây dựng nội dung, chương trình GDPL cho học sinh phải sát với thực tiễn, gắn với thực tiễn, hướng vào giải quyết những vấn đề nổi cộm trong thực tiễn. Các nhà trường phải căn cứ đặc điểm tình hình pháp luật trên địa bàn để xác định nội dung GDPL cho phù hợp với thực tiễn. Nên đưa một số nội dung hoạt động trải nghiệm thực tiễn GDPL vào nội dung giáo dục địa phương sao cho phù hợp.

Chương trình giáo dục phổ thông mới năm 2018 đã định hướng về phương pháp GDPL cho học sinh ở các trường THPT như sau: “Chú trọng tổ chức, hướng dẫn các hoạt động để học sinh khám phá, phân tích, khai thác thông tin, xử lý tình huống thực tiễn, trường hợp điển hình; tăng cường sử dụng các thông tin, tình huống, trường hợp của thực tế cuộc sống xung quanh, gần gũi với đời sống học sinh … coi trọng tổ chức các hoạt động trải nghiệm”.

Về hình thức tổ chức GDPL cho học sinh ở các trường THPT cần phải thực hiện đa dạng hóa, kết hợp linh hoạt các hình thức tổ chức dạy học với các hình thức tổ chức giáo dục, hoạt động trải nghiệm thực tiễn của học sinh. Đặc biệt, phải coi trọng sự phối hợp giáo dục trong nhà trường với giáo dục ở gia đình và xã hội. Thực hiện các hình thức xã hội hóa GDPL cho học sinh.

Trong các nhà trường có thể tổ chức cho học sinh tham gia các cuộc thi tìm hiểu pháp luật, hàng tuần, hàng tháng các lớp tổ chức ngày pháp luật với các nội dung và hình thức do học sinh tự chọn dưới sự định hướng của giáo viên. Xây dựng môi trường pháp luật tích cực trong nhà trường, tạo thành phong trào và dư luận phản đối, lên án các hình vi biểu hiện của sự vi phạm pháp luật, xây dựng điển hình và ủng hộ các hành vi chấp hành đúng pháp luật.

Tóm lại, đổi mới GDPL cho học sinh ở các nhà trường THPT trong bối cảnh hiện nay là vấn đề có tính cấp thiết cả về lý luận và thực tiễn. Quá trình vận động, phát triển của xã hội trong những năm qua đã và đang tạo ra những cơ hội mới, đồng thời cũng làm nảy sinh những mâu thuẫn mới, những yêu cầu mới đối với quá trình GDPL cho học sinh ở các nhà trường THPT. Đổi mới GDPL cho học sinh ở các nhà trường THPT là đổi mới đồng bộ từ mục tiêu, nội dung, phương pháp và hình thức tổ chức GDPL; đổi mới các khâu, các bước, các thành tố cấu trúc của quá trình GDPL cho học sinh. Một trong những cơ sở khoa học quan trọng nhất của đổi mới GDPL cho học sinh ở trường THPT là căn cứ vào định hướng chương trình, nội dung giáo dục phổ thông 2018 đã được ban hành. Trên cơ sở các định hướng của chương trình giáo dục phổ thông 2018, các nhà trường cần phải căn cứ vào điều kiện sư phạm cụ thể và đặc điểm riêng của địa phương để từng bước đổi mới GDPL cho học sinh phù hợp với thực tiễn.

Tài liệu tham khảo

[1] Bộ GD&ĐT (2020), Kế hoạch số: 115/KH-BGDĐT ngày 27 tháng 02 năm 2020 của Bộ Giáo dục và Đào tạo về Kế hoạch Công tác phổ biến, giáo dục Pháp luật năm 2020 của ngành giáo dục.

[2] Bùi Văn Chung (chủ nhiệm, 2009). Một số vấn đề lý luận và thực tiễn giáo dục pháp luật trong thời kỳ đổi mới, Đề tài khoa học Bộ Tư pháp, Mã số: 92 - 98 – 223, Hà Nội.

[3] Lê Thị Thu Hằng (2019), “Nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước về giáo dục pháp luật cho học sinh phổ thông giai đoạn hiện nay”, Tạp chí Giáo dục, Số đặc biệt tháng 4/2019, tr 69-74

[4] Nguyễn Đặng Đình Lục (2005), Vai trò của pháp luật trong quá trình hình thành nhân cách, Sách tham khảo, Nxb Tư pháp, Hà Nội, tr.56.

[5] Quốc hội CHXHCNVN (2012), Luật số: 14/2012/QH13 về Luật phổ biến, giáo dục pháp luật của Quốc hội nước CHXHCN Việt Nam.

[6] Trần Đình Tuấn (2014), “Đổi mới mục tiêu giáo dục trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo”, Tạp chí Khoa học giáo dục, Bộ Giáo dục và Đào tạo, số 105, 6/2014, tr.9-11

TS. Tạ Thị Minh Thư – Sở GD&ĐT Thành phố Hồ Chí Minh